D - d

Da1 znw. Meneer; hoe je een man aanspreekt. Female: Ma1. Zie: Baa1; Sa1.
da2 functiew. dan; daarna. Mi e wooko te mi weli, da mi kon a osu. Zie: ne1. Var.: dan.
Da Yeepiman znw. geest. Zie trefwoord: yeepi.
daa znw. dank. Te wan sama du wan bun gi yu, da i mu gi en daa. syn: tangi.
daagi znw. matras. Da di Masaa Jesesi leli den sama te wan pisi, ne wantu man tyai wan lanman a wan daagi tapu kon a Masaa Jesesi. (Lk. 5:18)
daai 1) onoverg. ww. omkeren. Di mi si den dagu e kon, ne mi daai lon go a osu. Zie: kengi.
2) onoverg. ww. populair. Te wan man lai uman a goontapu fasi, da ai daai.
3) onoverg. ww. veranderen. Now now goontapu daai, pikin nái lesipeki mama moo.
4) onoverg. ww. ergens lang over doen; langzaam zijn. Baa Kodyo e daai te, a meke u lasi a wagi.
daai daai onoverg. ww. syn: bakabaka.
5) overg. ww. roeren. Te i poti sukuu a ini te, da i mu daai a te meke a kisi. Den wookoman daai tyatya anga santi mokisa anga simenti fu meke den ponsu fu a osu. Zie: seke seke.
6) onoverg. ww. misselijk zijn. Van: DU. Etym.: draaien .
daai daai onoverg. ww. erg langzaam zijn. Zie trefwoord: daai.
daai libi Zie trefwoord: libi. idioom. je leven omkeren; bekeerd zijn.
daai winta znw. wervelwind; een wervel wind. Zie trefwoord: winta.
dabisan znw. stenen kruik. Da den be abi sigisi gaan dabisan de. Da na ini den dabisan ya den be e lai wataa fu wasi enke fa a weiti fu den Dyu be de. Da iniiwan fu den dabisan ya be sa oli wan sani fu wan ondoo liti so. (Jn. 2:6) Zie: bungu; goo2. Van: EN. Etym.: demijohn .
dada 1) znw. vader. Ala sama fu goontapu musu abi wan dada di meke en kon a goontapu. syn: papa1; Female: mama2. Zie: Zie tabel onder: famii. Var.: dda.
dada meke pikin kinderen met dezelfde vader.
gaandada znw. grootvader. Female: gaanmma. Var.: gaandda.
kweki dada znw. Female: kweki mma. Var.: kweki dda.
2) znw. man. A dda poti kandu na a kasun bon fi en fu sama á booko den. Female: mama2. Zie: man1. Van: AF. Etym.: dada .
dada bee znw. afstammelingen van vaders kant. Zie trefwoord: bee.
dada meke pikin Zie trefwoord: pikin. idioom.
daga znw. kleineren. Zie trefwoord: dala2.
dagu znw. hond, honden. Wan dagu na wan meti di lobi libisama. syn: fo futu meti.
bigi dagu
fufuu enke dagu stelen als de raven.
I tingi mofu enke dagu! Bel; jij met je stinkende mond als een hond!
meke dagu hond die net geworpen heeft.
wisiwasi enke dagu waardeloos als een hond.
ganda dagu znw. Den ganda dagu be e leki den kaasi kaasi fi en sikin. (Lk. 16:21b)
kaabu dagu znw.
wataa dagu znw. water otter. Wataa dagu na wan meti di gei dagu, ma den e tan a ondoo wataa. Zie: nyundu. Van: EN. Etym.: dog .
Daguwe1 znw. slangen god. Zie trefwoord: Dagwe1.
daguwe2 znw. Boa Constrictor; slang. Zie trefwoord: dagwe2.
Dagwe1 znw. tapijtslang. Dagwe na wan gaan sineki di son libisama e dini enke wan gadu. syn: Fodu1; Papagadu1. Zie: gadu2. Var.: Daguwe1.
dagwe2 znw. syn: fodu2; papagadu2; papa sineki. Zie: mboma. Var.: daguwe2.
dala1 1) znw. Surinaamse dollar , gelijk aan Sf. 2.50. Wan dala, na tu kolu anga bangunotu. syn: feifibangunotu. Zie: Zie tabel onder: moni; moni.
2) znw. US dollar. Te i go na Ameekan, da anga dala i mu bai sani.
Ameekan dala znw. Amerikaanse dollar. Zie: Zie tabel onder: moni. Van: GE. Etym.: dollar .
dala2 znw. kleineren. A man e dala a taawan, fu di a taawan koni moo en. Zie: dyalusu. Var.: daga.
dalaila znw. plastic slippers. I mu weli i dalaila selepa, fu siki á kisi yu. syn: selepa. Zie: susu. Var.: adalaila.
dalati znw. koord; draad. Wan dalati na wan insii tetei, di i sa tei baala koosi. syn: insii tetei; waya. Zie: koodei; tetei. Van: DU. Etym.: draad .
dampu znw. damp; stoom; mist. Libi a goontapu ya na fu wan satu pisi ten namo. U makiliki fu wai puu ya enke fa dampu fu kuku patu e wai gwe. (Jak. 4:14b) Zie: bwuingi. Van: DU. Etym.: damp .
dan functiew. dan. Zie trefwoord: da2.
dangaa overg. ww. moeilijk maken. Di kownu akisi mi fu waka abaa a liba a tapu wataa, a dangaa mi.
dansi 1) onoverg. ww. dansen. Den sama e dansi e meke piisii ala Masipasi.
mato (dansi) znw. Mato dansi na wan dansi di den Ndyuka sama e dansi, te den e gi Anainsi toli a Bookode. Zie: Bookode.
2) onoverg. ww. beven; bibberen. Ne a takuu jeje subi te en sikin e dansi. (Mk. 1:26) syn: beifi. Van: GE. Etym.: dance .
dansi sikin Zie trefwoord: sikin. idioom. koude rilling.
dasi znw. das. Van: DU. Etym.: das .
dasini znw. dasheen, chinese eddoe. Dasini na wan sani di e goo enke taya, ma a moo nyoni moo taya. Zie: su; taya2. Van: EN ? Etym.: dasheen .
dasini baafun znw. soep van de Chinese taro. Zie trefwoord: baafun.
dasini uwii znw. eetbare blad van de taro plant. Zie trefwoord: uwii1.
dataa 1) znw. dokter, geneesheer. Te wan sama siki, da na dataa a mu go. ant: busi deesi. Zie: deesi; opasi; sesite; siki.
tifi dataa znw.
2) znw. meester; expert. Da Kolino na dataa fu meke bangi. Zie: koni.
3) znw. zoetwater vis. syn: aloliki. Van: GE. Etym.: doctor .
dataa fisi znw. zoetwater vis. syn: aloliki.
dati vnw. dat. A be siki langa, na dati kii en. ant: disi. Van: GE. Etym.: that .
dati meke bw. daarom. Zie trefwoord: meke2.
dda znw. vader. Zie: Zie tabel onder: famii. Zie trefwoord: dada.
ddon onoverg. ww. gaan liggen. Zie trefwoord: didon.
de1 onoverg. ww. zijn. Baa Kodyo á de a osu, a go a goon. ant: ná. Zie: na1.
de2 vnw. dat, die; deze. Sama nái tan na a kampu de moo, ala gwe a Foto. Mi be si den tu boi de na Ndyuka. Sonde na wan kina dei a Ndyuka, bika den sama nái wooko a dei de. Zie: ya1.
de a baaka Zie trefwoord: baaka. idioom. in de rouw zijn.
de a paiman Zie trefwoord: paiman. idioom. een schuld hebben.
de a pen Zie trefwoord: pen2. idioom. gestraft worden; gepakt worden.
de a saafu Zie trefwoord: saafu. idioom. gestraft worden; tot slaaf maken.
de anga ain Zie trefwoord: ain1. idioom. wakker, alert zijn.
de anga bee Zie trefwoord: bee. idioom. zwanger zijn.
de anga faya a baka Zie trefwoord: faya. idioom. iemand betoveren.
de fi enseefi idioom. onafhankelijk worden. Zie trefwoord: enseefi.
de fu naki dagu Zie trefwoord: naki. idioom. overvloed.
de sabi sabi Zie trefwoord: sabi. idioom. goed geinformeerd zijn.
debooko Zie trefwoord: booko. idioom. dageraad. Var.: dei booko.
dede1 1) onoverg. ww. dood zijn. Te wan sama dede wani taki, a nái boo moo. syn: boo koti. Zie: kii.
2) znw. de dood. Te yu á de a libi moo, da na dede kii yu. syn: koti boo.
dedeman znw. syn: dedesama.
dedesama znw. Wan dedesama na wan sama di nái boo moo. syn: dedeman.
dedewan znw.
3) znw. het dode lichaam; lijk. Den á beli a dede ete. syn: dede sikin. Van: GE. Etym.: dead .
dede2 onoverg. ww. stomp,bot zijn. Di a nefi dede, da mi o fei en kon saapu. ant: koti; saapu.
dede anga wan sani Zie trefwoord: anga2. idioom. een wrok of grief tegen iem. houden tot de dood.
dede bosikopu znw. overlijdens bericht. Zie trefwoord: bosikopu.
dede kisi znw. dooskist. Zie trefwoord: kisi2.
dede kondee znw. plaats waar al de doden heengaan. Zie trefwoord: kondee.
dede osu znw. nachtwake; begrafenis wake; nachtwake. Zie trefwoord: osu.
dede sikin znw. dode lichaam; lijk; lijk. Zie trefwoord: sikin.
dedeman znw. een dood iemand. Zie trefwoord: dede1.
dedesama znw. iemand die overleden is. Zie trefwoord: dede1.
dedewan znw. een dode. Zie trefwoord: dede1.
dee onoverg. ww. drogen. Te i wasi koosi, da i mu baala den a san fu den dee. ant: nati.
deeten znw. syn: dee weli; ant: alenten; gaan wataa. Zie: faa wataa. Van: EN. Etym.: dry .
dee weli znw. droge seizoen. Zie trefwoord: weli2.
deen onoverg. ww. dromen. Te wan sama didon e siibi, ne ai si sani a ini en siibi, da na deen ai deen. Zie: siibi.
deesi 1) znw. medicijnen. Te i siki, da na go yu o go a dataa go suku deesi fi i sa betee. Zie: fitamini; peliki; sii2.
busi deesi znw. ant: dataa. Zie: bonu; obiya.
2) overg. ww. medicijnen slikken. Mi e deesi a siki fu mi sa betee baka. Zie: solugu.
3) overg. ww. behandelen(medisch). A dataa deesi a mma kon bun baka.
deeten znw. droge seizoen. Zie trefwoord: dee.
degii znw. deken. Van: DU. Etym.: deken .
dei znw. dag. Te neti tapu, te peesi kiin, da na wan nyun dei bigin. ant: neti.
du wan sani dei anga neti dag en nacht doorgaan.
kina dei Sonde na wan kina dei a Ndyuka, bika den sama nái wooko a dei de.
deiten znw. Te deiten, da ala peesi e kiin, bika a san e opo. ant: neti.
mindii dei znw. twaalf uur 's middags. syn: san ati; twalufu yuu. Zie: mindii neti.
taa dei znw. Van: EN. Etym.: day .

TABEL: De dagen van de week

Den dei fu a wiki De dag van de week
sonde zondag
monde maandag
tudewooko dinsdag
diidewooko woensdag
fodewooko donderdag
feeda vrijdag
sataa zaterdag

TABEL: Rituele Namen

Dag van geborte Dag van de week Vrouwelijk Mannelijk
zondag sonde Kwasiba Kwasi
maandag monde Adyuba Kodyo
dinsdag tudewooko Abeni Kwamina
woensdag diidewooko Akuba Kwaku
donderdag> fodewooko Yaba Yaw
vrijdag feeda Afiba Kofi
zaterdag sataa Amba Kwami

dei beele Zie trefwoord: beele. idioom. dagelijks brood; levensonderhoud.
dei booko idioom. Zie trefwoord: debooko.
deiten znw. overdag. Zie: Zie tabel onder: ten. Zie trefwoord: dei.
deki 1) onoverg. ww. vet zijn; overgewicht hebben. A sama deki te, ne koosi nái fiti en moo. syn: fatu; ant: deni; mangii.
I deki ede enke siiba kumalu! Bel: Iji met je dikke hoofd als een kumalu!
2) onoverg. ww. dik zijn. A paanga deki tu doi.
deki oli znw. smeerolie. Zie trefwoord: oli2.
deleigi overg. ww. plagen, voor de gek houden, uitjouwen. Den pikin biya e deleigi a Bakaa e kai en “Afinifutu”. Van: DU. Etym.: dreigen .
den1 1) vnw. zij; pers. voornaamwoord 3e pers. meervoud. Sawini anga en baala e wooko taanga fu den sa fende moni fu go nyan yali. ant: wi.
2) vnw. hen;. Mi taigi mi mma anga mi dda taki mi lobi den.
3) vnw. van hen; hun. Den mma á de ya, a go a Foto go bai sani a wowoyo. Van: EN. Etym.: them .
den2 art. def. voornaamwoord meervoud; de. Den tu pikin di mi abi na manpikin. Zie: a1; wan. Van: EN. Etym.: them .
den afo znw. collectieve voorouders. Zie trefwoord: afo.
den fositen sama znw. voorouders als een collectieve groep. Zie trefwoord: fositen.
den gaandi znw. voorouders als een collectieve groep. Zie trefwoord: gaandi1.
den gaansama znw. voorouders. Zie trefwoord: gaansama.
den gaanwan znw. voorouders als een collectieve groep. Zie trefwoord: gaanwan.
den lata Zie trefwoord: alata. idioom. kinderen.
den tata znw. voorouders als een collectieve groep. Zie trefwoord: tata2.
deni onoverg. ww. dun zijn. Wan paanga fu tu doi deni moo wan paanga fu tin doi. ant: deki. Zie: doin2. Van: GE. Etym.: dun .
denki 1) onoverg. ww. (na)denken. Te i nái denki, da yu o du don sani. syn: pakisei; ant: feegete. Zie: membee.
2) overg. ww. besluiten; beslissen. Da meke ibiiwan denki san enseefi e si fiti, fu teke wooko sondee fu go muliki taawan di nái denki enke en. (Lom. 14:5b)
3) znw. denken; overtuiging. Yu denki á bun, bika a soso ogii sani yu e pakisei fu du anga taa sama. Zie: fusutan; mazonzon; pakisei; tonton1. Van: DU. Etym.: denken .
denki wan sama pasa Zie trefwoord: pasa1. idioom. iemand doorzien (??).
denseefi vnw. zichzelf; henzelf. Zie trefwoord: seefi2.
di1 vw. toen; als; wanneer. Di mi e gwe, ne a pikin bigin kee. Da di yu o gwe a Bakaa Kondee, pe yu o fika yu uman anga den pikin? Den Kuli na den fosi sama di kon a Saanan, di den Nengee be kon fii. syn: te1.
(fu) di bw. Fu di den bigin feti a busi, a dii ondoo sama di dede kaba. Na soso kwaka den e nyan, di den ná abi alisi. syn: fanafu; sensi2; senten.
di2 vnw. die; dat; welke. A man di e kon de, na mi dda. A buku di a man sikiifi, kaba seli.
di fu bnw. dat; die; dat; welke. Zie trefwoord: fu2.
didibii 1) znw. duivel, satan. Didibii na a feyanti fu Masaa Gadu. syn: ogii; saatan. Zie: wenti.
2) bnw. kwaad.
didibii sama znw. Gaanda Aloliki na wan didibii sama, bika a lobi poti wisi a nyanyan kii sama. Zie: kiiman2; wisiman.
didibii sama znw. slecht iemand. Zie trefwoord: didibii.
didon 1) onoverg. ww. liggen, neerliggen. A didon ne en bedi tapu anga baka. Zie: siibi; kandi. Var.: ddon.
2) onoverg. ww. slapen. Mi e go didon, bika a lati kaba. syn: kandi; siibi. Van: EN. Etym.: lie down .
didon anga wan man Zie trefwoord: man1. idioom. euf. voor sexuele gemeenschap met een man hebben.
didon anga wan uman Zie trefwoord: uman. idioom. euf. voor sexuele gemeenschap met een vrouw.
didon wataa Zie trefwoord: wataa. idioom. liggen wachten.
difii idiofoon. ideofoon voor onhelderheid. Da goontapu ya, da na wan difii fasi enke bwuingi kai a sipikii fesi, na so wi e si san Masaa Gadu fiti poti fu kon. (1 Kol. 13:12a)
dii1 [díí] bnw. duur. A sani kon dii now, i á poi bai en moo. ant: bunkopu.
wan sama dii gebruikt als je iemand niet vaak ziet. Sa Lomina i kon dii, a wan leisi wan yali namo mi e si yu. Van: GE. Etym.: dear .
dii2 [dìì] telw. drie. Zie: Zie tabel onder: nombuu. Var.: dili.
dii yuu ten znw. drie uur. Zie: Zie tabel onder: yuu1.
diitenti telw. Dii leisi tin, na diitenti. Van: GE. Etym.: drei .
dii bangunotu znw. anderhalve gulden Sf. Zie trefwoord: bangunotu.
dii enke gowtu Zie trefwoord: gowtu. idioom.
dii futu znw. drievoet gebruikt om potten op te zetten boven een vuurtje. Zie trefwoord: futu1.
dii mun (fu baka yali) znw. maart. Zie: Zie tabel onder: mun.
diibi onoverg. ww. verplaatsen. Zie trefwoord: diipi.
diidewooko znw. woensdag. Diidewooko na di fu dii dei fu a wiki. Zie: Zie tabel onder: dei; Zie tabel onder: wiki1. Van: EN. Etym.: three day work .
diingi 1) overg. ww. drinken. Ala libisama musu diingi wataa fu tan a libi. Zie: gwili; swali.
diingi faya wataa ontbijten. Da Kowanten be lobi dopu en beele go a ini en te, te a be e diingi faya wataa.
I wani mi diingi i buulu? Wil je dat ik je dood maak? Zie: I wani mi doo i ede?; I wani mi nyan i lebii?.
nyan diingi eten en drinken.
2) overg. ww. medicijnen slikken. Di a uman go a dataa, ne dataa gi en tyaipi sii fu a diingi.
diingi bita Zie trefwoord: bita. idioom. een bitter medicijn drinken.
diingi faya wataa idioom. Zie trefwoord: faya wataa.
diingi wan neki wataa Zie trefwoord: neki. idioom. een enkele druppel water drinken.
diipi 1) onoverg. ww. opzij gaan; verschuiven. Diipi gi mi, meke mi sidon a wanse fu a bangi. Zie: wai1. Var.: diibi.
2) onoverg. ww. glijden; uitglijden. A boto e diipi sii na a liba tapu, fu di a wataa nái seke.
Diitabiki znw. Drietabbetje, de naam van de plaats waar het opperhoofd van de Aukaners, de Granman, zetelt. Diitabiki na a kondee pe a Gaaman fu den Okanisi e tan. Zie: Gaaman.
diitenti telw. dertig. Zie: Zie tabel onder: nombuu. Zie trefwoord: dii2.
Dikan znw. een van de 12 stammen van de Aukaners. Zie: Zie tabel onder: lo1.
diki1 overg. ww. (op)tillen. A diki a gaan ibi siton anga taanga, ne en baka booko. ant: poti; saka1.
diki2 overg. ww. graven; uithollen. Den diki wan olo fu beli a dede. U sabi ete fa u be piisii, di mi be gi u a Bun Nyunsu? A be switi gi u te, u ain seefi u be sa diki poti gi mi. Tuutuu! ant: tapu2. Zie: opo. Van: EN. Etym.: dig .
diki a ini wan sama toli Zie trefwoord: toli. idioom. zich met andermans zaken bemoeien.
dikidiki znw. veenmol. Dikidiki na wan sani enke feefee, ma a di na a fatu, da a á poi fee. syn: gadu pikin2.
diko znw. afvalhoop. Zie trefwoord: dyiko.
dileki bw. nu direkt. Kon dileki meke u gwe, mi lati kaba! syn: nownow.
dileki dileki bw. Tan luku mi tu miniti, mi e kon dileki dileki. Van: GE. Etym.: direct .
dileki dileki bw. dadelijk; meteen. Zie trefwoord: dileki.
dileti meliki znw. gecondenseerde melk. Zie trefwoord: meliki.
dili telw. drie. Zie trefwoord: dii2.
dini overg. ww. dienen. Den sama fu Masaa Gadu e dini en anga gaan lesipeki. Zie: begi.
dipi1 1) onoverg. ww. diep zijn. Te yu e diki namo, da ai dipi namo tu.
2) onoverg. ww. moeilijk te begrijpen (in een taal).
3) znw. de kern; moraal. Beina ala Anainsi toli abi wan dipi fu leli yu wan sani. Van: GE. Etym.: deep .
dipi2 overg. ww. indopen; indompelen. Mi dipi a beele go a ini a sukaati. Zie: sungu.
dipi toli Zie trefwoord: toli. idioom. een morele les van een fabel of verhaal.
dise bw. hier. Den sama fu Saanan dise lobi nyan moo den sama fu Faansi anda. syn: ya1; ant: anda.
disi vnw. dit. Disi ya, a ná fu mi, na dati anda na fu mi. ant: dati.
diya znw. (Cervidae) hert.
bai diya futu Di Sa Nkeeke si taki a man o fonmi en, ne a bai diya futu. Di den si a fufuuman, ne a bai diya futu. Van: EN. Etym.: deer .
diyalei znw. diarree. Te wan sama abi diyalei wani taki, te a go a peesi a soso wataa ai si. syn: lon bee; waka bee. Van: GE. Etym.: diarrhea .
diyamanti znw. diamant. Zie trefwoord: dyamanti.
dobuu bnw. dubbele. Da na tu koni fu Masaa Gadu kon miti na awan. Da na dobuu koni a sama de abi. (Mt. 13:52b) Van: GE. Etym.: dubbel .
dofu bnw. doof. Te wan sama dofu wani taki, a nái yee sani anga en yesi.
towe a dofu se (yesi) gi wan sama negeren; zich doof houden voor. Van: GE. Etym.: doof .
dogala znw. iemand van gemengde ouders (blank en Creools). Wan dogala na wan sama di mokisa anga Bakaa. syn: basaa; mokisa sama. Van: HI. Etym.: dougla .
doi znw. grote teen. Zie trefwoord: doin1.
doifi znw. duif.
siton doifi znw. Van: GE. Etym.: duiven .
doin1 1) znw. grote teen. A moo deki finga fu mi futu na mi doin. A pikin poti en ana ne en mofu e soigi en doin. syn: gaanto. Zie: finga. Var.: doi.
beli doin steun in een wedstrijd/ gevecht. Di den tu man e feti, ne a man e beli doi, fu en baala fonmi a taa man. syn: oli kalaki.
2) znw. duim. A moo deki finga fu mi ana na mi doin. syn: gaanto. Zie: finga.
3) znw. ongeveer 2 1/2 centimeter (1 inch). Wan doi na dii sentimeiti. Zie: sentimeiti. Van: DU. Etym.: duim .
doin2 bnw. dun, niet dik. Efi i kweli a boto moo, a o doin tumisi, da a o doo esi esi a den siton a ini a liba. Zie: deni. Van: DU. Etym.: dun .
doin tiki znw. duimstok. Zie trefwoord: tiki.
Doinsii znw. persoon van Duitse afkomst. Zie trefwoord: Doisii.
Doisii znw. Duitser (iemand van Duitsland). Doisii na wan sowtu Bakaa di meke enke Olandi. syn: Aluma Bakaa. Zie: Olandi; Weti Bakaa. Var.: Doinsii; Doisili.
Doisili znw. Zie trefwoord: Doisii.
doki onoverg. ww. duiken. Te wan sama saka go te a ondoo wataa, da wi e taki a doki go a ondoo wataa. syn: duku2. Van: GE. Etym.: duiken .
dokisi znw. eens. Dokisi na wan foo di e gei kwakwa. Zie: gansi; kwakwa.
I pasii futu enke dokisi! Bel: Jij met je brede voeten, als een eend!
busi dokisi znw. Zie: mama foo. Van: EN. Etym.: duck .
dolo dolo bw. vaak. Zie trefwoord: doo doo.
doloifi znw. druif. Wan gaan masaa be abi wan goon, fu paandi wan sii enke doloifi. Ne a meke wan wooko sani poti ape, fu kwinsi a sii ya kon toon win. (Mt. 21:33b) Van: DU. Etym.: druif .
dombee overg. ww. wikkelen. Te i lolo wan sani a ini pampila gi wan sama da na dombee i dombee en. Den sama teke koosi dombee den sani fu sama á si den. syn: duku1; lolo1. Var.: dombii.
dombii overg. ww. Zie trefwoord: dombee.
domii znw. cassave meel. Anga domii den sama e boli afiingi. Zie: afiingi; kasaba; kwokwo; matapi.
domii babun znw. brul aap. Zie trefwoord: babun2.
Dominei znw. Dominee; predikant van de Moravische BroederGemeente. Na den edeman fu den Anitii keliki wi e kai: “Dominei”. Zie: Anitii; Lomusu; Paati1. Van: DU. Etym.: dominee .
don onoverg. ww. dom, onwetendheid. Te yu á koni, da i don. ant: koni. Zie: law1; wisiwasi.
I don enke kaw baka futu!
don don bw. Te wan sama e tan don don, da den sama e taki a sama de tone. Zie: gadu pikin1; tone.
donman znw. ant: koniman. Van: GE. Etym.: dumb .
don don bw. geestelijk gehandicapt; achterlijk. Zie trefwoord: don.
don enke kaw (baka futu) Zie trefwoord: kaw2. idioom. zo dom als een koe.
don ken Zie trefwoord: ken. idioom. gras dat op suikerriet lijkt.
dondoo znw. donder. Te alen e kai, tapu e koti faya, da dondoo e bali. syn: tapu bali. Zie: tapu koti faya. Var.: donduu. Van: GE. Etym.: donder .
donduu znw. donder. Zie trefwoord: dondoo.
dongo onoverg. ww. stroomafwaards gaan. U komoto a Ndyuka dongo kon a Maawina na a Alimina. ant: subi.
san dongo znw. ant: san komoto; san opo; san subi. Var.: san gwe; san saka. Van: EN. Etym.: down go .
donman znw. een dwaas; domme man. Zie trefwoord: don.
donu bnw. geel. Te den fositen gaansama be wani taki wan sani taya, da den be e taki: “A sani donu”. syn: taya1.
doo1 1) znw. deur. Wan doo na fu waka pasa go a ini a osu.
go a doo menstrueren. Te wan uman go a doo, da na kisi a kisi en futu. syn: go a se; kisi futu; kisi mun siki; ant: komoto a doo. Zie: mun osu.
komoto a doo eind van de menstruatie. A uman komoto a doo, bika a nái si buulu moo.
puu a doo binnen brengen. Di alen e kon, ne mi meke den puu den koosi fu mi a doo gi mi, fu den á nati. ant: puu a doo.
puu a doo buiten brengen. Di alen pasa, ne mi meke den puu den kunsu fu mi a doo gi mi, fu mi poti a ini a san baka. ant: puu a doo.
puu pikin a doo feestje gehouden voor een acht-dagen-oud-kind. Nu mag de moeder met het kind buiten het huis gaan waar het kind geboren is.
wan uman doo koti menopauze.
doose voorz. Efu wan sama á de a ini a osu, da a de a doose. ant: ini; inise. Zie: ganda.
2) onoverg. ww. aankomen. Na tu dei fosi mi doo Ndyuka, di mi komoto na Alimina. Zie: kon.
tyai doo ain onderschatten.
Boni Doo znw. U yee taki Boni Doo na a peesi pe Boni ede be gwe a wataa.
3) voorz. door. Mi waka go doo na a goon, ne mi daai baka.
te doo bnw. Awaa na a sii fu wan bon di abi maka te doo. Van: GE. Etym.: door .
doo2 overg. ww. filteren; zeven. Mi doo a wataa fu meke den tyobo komoto.
doo3 overg. ww. hakken; (door)snijden; afhouwen. Mi doo a sineki a mindii anga mi how.
doo4 onoverg. ww. doorboord zijn; lek zijn. Fu di a bidon be doo a wan pikin peesi, meke ala a kasolini fu mi leki gwe. Te wan boketi doo, da ai leki wataa towe. Zie: boo4.
doo buba znw. een stuk hout om dingen op te drogen in de zon. Zie trefwoord: buba.
doo doo bw. vaak, als maar door, telkens. Doo doo Sa Lomina e fon Baa Kodyo. Var.: dolo dolo.
doo ede foo znw. kip zonder kop. Zie trefwoord: foo.
doo kaampu znw. deur scharnier. Zie trefwoord: kaampu2.
doo mofu znw. deur opening; deuropening. Zie trefwoord: mofu.
doo udu znw. gehakt hout. Zie trefwoord: udu.
doodo znw. po. Doodo na aseefi enke pow efu kelenki di umanpikin e pisi neti. syn: kelenki; neti patu; pow.
doodoi onoverg. ww. Te mi didon na amaka, mi lobi doodoi. Zie: lenge lenge. Van: DU. Etym.: dodijnen .
doon 1) znw. Te den sama e bookode, da anga doon den e pee, da den e singi e dansi. Zie: Bookode.
2) znw. Tuka na doon di den sama e pee, te wan sama dede.
doopu onoverg. ww. druppelen. Ne a bigin e begi moo taanga te, en sweti daai kon de enke buulu e doopu a doti towtow. (Lk. 22:44b) Van: GE. Etym.: drop .
doose voorz. buiten. Zie trefwoord: doo1.
doose kondee moni znw. vreemde valuta. Zie trefwoord: moni.
dopu 1) overg. ww. dopen. Da Kowanten be lobi dopu en beele go a ini en te, te a be e diingi faya wataa. Zie: dipi2.
2) znw. (water)doop. Den keliki sama abi tu fasi fu dopu. Wan den e towe wataa a sama ede anga a taawan den e sungu a sama go a ondoo wataa tupuu, meke en hii sikin nati.
Dopuman znw. Na a seefi pisiten de Johanisi a Dopuman be de a ini a gaan sabana fu Judeja Kondee e bali a bosikopu fu Masaa Gadu... (Mt. 3:1) Van: DU. Etym.: dopen .
Dopuman znw. De Doper. Zie trefwoord: dopu.
dosen telw. een dozijn. Te i taki i abi wan dosen fu wan sani, da na twalufu fu a sani de i abi. Zie: tin na tu; twalufu. Van: GE. Etym.: dozijn .
dosu znw. doos. Wan dosu na aseefi enke wan kedee, fu poti sani a ini. Zie: kasi1; kedee; kisi2.
konkuu dosu radio. Wan konkuu dosu na aseefi enke wan laadiyow, di i sa opo fu aliki nyunsu. syn: laadiyow.
swalufu dosu znw. Van: DU. Etym.: doos .
doti 1) znw. grond, aarde, vuil. Te wan nyanyan sani fi yu kai a doti a á bun fi i teke en moo. Zie: santi; tokotoko.
sibi i mofu a doti Ga je mond wassen!
2) znw. vuil; afval. Zie: tyobo.
I doti boi! Bel: Jij bedrieger! Zie: baaka wan sama; koli wan sama kisi; pee wan sama. Van: EN. Etym.: dirty .
doti ipi znw. vuilnishoop. Zie trefwoord: ipi.
doti kisi Zie trefwoord: kisi1. idioom. afvalbak of emmer.
doti kwata Zie trefwoord: kwata. idioom. schorpioen.
doti patu znw. aarden pot. Zie trefwoord: patu.
doti wagi znw. vuilniswagen. Zie trefwoord: wagi.
doti wan sama Zie trefwoord: sama. idioom. iemand vals behandelen.
dow znw. dauw. Te mamanten, da ala den uwii e de anga dow. Van: GE. Etym.: douw .
du 1) overg. ww. Te i du ogii, da sikowtu o suku yu kisi. sani du wan sama Kaiman na wan meti di sa tan a ini wataa efu soo sondee fu wan sani du en.
duman znw.
2) znw. A sama de du nái kai anga mi. Zie: manii. Van: GE. Etym.: do .
du ogii Zie trefwoord: ogii. idioom. overspel plegen.
du ogii a man osu Zie trefwoord: ogii. idioom. overspel gedaan door een vrouw.
du sani fu teke nen Zie trefwoord: nen. idioom. zichzelf op de borst slaan.
du wan sani dei anga neti Zie trefwoord: dei. idioom. ergens constant mee bezig zijn.
du wan uman ogii Zie trefwoord: ogii. idioom. een vrouw ontmaagden.
dugu dugu meti Zie trefwoord: meti1. idioom. spieren; vlees zonder beenderen.
duku1 1) znw. doek, lap. Wan duku na wan koosi di i sa tei ede ofu dee wataa. Zie: koosi.
lai a duku rijk. Te wan sama abi tyaipi moni, da den e taki: “A man lai a duku”! Zie: moni.
nyanyan duku znw.
peeti duku znw.
tafaa duku znw.
tei ede duku znw. Zie: angisa.
wasi duku znw.
2) overg. ww. inpakken. Duku a beele fu mi gi mi a ini wan pampila baa? syn: dombii; lolo1. Van: DU. Etym.: doek .
duku2 onoverg. ww. duiken. Di a man kai a wataa, ne a duku go a ondoo. syn: doki. Van: DU. Etym.: duiken .
duman znw. man van goede daden. Zie trefwoord: du.
dunguu bnw. donker (zijn), duisternis. Te neti, da ala peesi dunguu. ant: kiin.
puu a dunguu osu uit de gevangenis vrijlaten. Den puu a fufuuman a dunguu osu. syn: puu a sitaafu; ant: sooto. Van: DU. Etym.: donker .
dunguu osu znw. gevangenis. Zie trefwoord: osu.
dunsu telw. duizend. Feifi ondoo anga feifi ondoo, na wan dunsu. Zie: Zie tabel onder: nombuu. Var.: dusun.
tin dunsu telw. tien duizend.
dusun telw. Zie trefwoord: dunsu.
duungu onoverg. ww. dronken worden. Efu wan sama diingi sopi te a moo en, da a o duungu. syn: hei1. Zie: sopi. Van: GE. Etym.: drunk .
duungu beendi znw. zonnebril. Zie trefwoord: beendi.
duupu 1) znw. groep. Da wan duupu Faliseiman anga leliman fu Dyuweiti be de a ini a keliki osu, poti ain e luku efu Masaa Jesesi o deesi a siki ana man, na a kina dei ya, fu den sa fende pasi kaagi en. (Lk. 6:7)
2) znw. kudde dieren. Wan duupu agu be de na a pisi kondee de. Bika sama be e kweki agu ape. (Mt. 8:30)
duwataa znw. meer. Zie: liba; ze.
dwengi overg. ww. dwingen. Di a pikin á wani diingi a deesi di dataa gi en, ne en dda dwengi en fu a diingi en, fu a sa kon bun. Van: DU. Etym.: dwingen .
dyabaa znw. ara. Dyabaa na wan foo di e gei papakai, ma a di na en sikin meke taa fasi. Zie: kuyake; paaka; papakai.
dyafu onoverg. ww. opscheppen; pochen. Te wan sama lobi taki bun fi enseefi, fa a sabi du sani, da na dyafu ai dyafu. syn: gafa.
dyagaa idiofoon. ideofoon voor iets dat plotseling gebeurd. Den kon anga fetihow anga kodya dyagaa. (Mt. 26:47b)
dyakata idiofoon. ideofoon dat struikelen beschrijft. Di a man naki en futu na a udu, ne a dyakata go kai a ini a wataa.
dyaki znw. soort vis.
todo dyaki kikkervisje. Todo dyaki na wan pikin baaka sani di e suwen ini wataa, di e toon todo. syn: todobee.
dyakiti znw. jasje. Fu di a peesi koo, ne meke mi weli a dyakiti fu tapu koo. syn: yasi1. Van: EN. Etym.: jacket .
dyali znw. erf. Wan sikotu na wan sani di yu e meke fu lontu i dyali. Zie: sikotu; paasaa.
baka dyali znw. Van: EN. Etym.: yard .
dyalusu znw. jaloezie. Te den sani di wan sama abi e ati wan taa sama, da na dyalusu ai dyalusu. Zie: (abi) bigi ain. Van: GE. Etym.: jealousy .
dyamanti znw. diamant. Dyamanti na wan sani di de a ondoo doti enke gowtu, ma a moo dii. Var.: diyamanti. Van: GE. Etym.: diamond .
dyembu znw. soort vleermuis. Dyembu na wan taa nen fu takuu foo di e diingi sama buulu. syn: feemusu; takuu foo.
dyeme onoverg. ww. kreunen; kermen. Te wan sama siki hebi, da ai geme e bali. Var.: geme. Van: IB. Etym.: gemer .
dyendee 1) znw. glorieuze pracht. Da a Manpikin di saka kon toon libisama ya o sidon ne en kownu sutuu anga ala a dyendee di a abi, fu tii ala sani. (Mt. 19:28b) Var.: gendee.
2) onoverg. ww. praalziek, blufferig zijn. Te wan sama dyendee wani taki, ai suku hei, a á lobi pooti libi. Zie: waiti. Van: EN. Etym.: genteel .
dyiko znw. afvalhoop. Dyiko na a peesi pe den sama e towe ala tyobo sani. syn: doti ipi. Var.: diko.
dyindyamaka znw. Braziliaans stekelvarken. Dyindyamaka na wan meti di abi maka ne en sikin.
dyoki znw. ondergoed. Wan dyoki na wan pikin buuku di man sama e wei fosi den wei den tuutuu buuku. syn: ondoo buuku. Van: EN. Etym.: Jockey .
dyombo 1) onoverg. ww. (op)schrikken. Di den kisi Baa Kodyo a fufuu tapu, ne a dyombo te a faaw. syn: pantan; sikeleki. Var.: dyompo.
2) overg. ww. springen. Mi dyombo abaa a pikin gotoo go a taase. Van: EN. Etym.: jump .
dyombo ati Zie trefwoord: ati1. idioom. bang zijn.
dyombo futu znw. (spel van) hinkelen; spel. Zie trefwoord: futu1.
dyompo onoverg. ww. opschrikken. Zie trefwoord: dyombo.
dyonko onoverg. ww. dutten; sluimeren. Te wan sama sidon e siibi, da wi e taki a sama e dyonko. ant: weki. Zie: siibi. Van: AF. Etym.: to nko .
dyonson bw. gauw; later. Dyonson, baka tu miniti, a wagi o kon teke u tyaa gwe. A uman de anga bee, bika a o meke pikin dyonson. syn: pikinmoo.
dyonson dyonson bw. Na dyonson dyonson ya a gwe, a á kisi tin miniti ete. Van: EN. Etym.: just now .
dyonson dyonson bw. daarnet (kortgeleden). Zie trefwoord: dyonson.
dyote overg. ww. bedriegen; zwendelen; bedotten. A man dyote en nyanmi en moni, da a koli en kisi. syn: koli; politiki. Zie: fufuu.
Dyu znw. Joden. Den Dyu na a foluku sama di Masaa Gadu be teke fu wooko anga den fu soi goontapu san na Masaa Gadu wani. Zie: Bakaa; Putugisi. Var.: Dyu Bakaa.
Dyusama znw.
Dyuweiti znw.
Dyu Akuba znw. een van de 12 stammen van de Aukaners. Zie: Zie tabel onder: lo1. Zie trefwoord: Akuba.
Dyu Bakaa znw. de Joden. Zie trefwoord: Bakaa.
dyuka znw. beledigende kleinering voor Aukaners ; belediging gebruikt voor iemand die dom is. Di Da Balawan go a Foto go bai wan empi a ini wan wenkii, di a á sabi pe fu a go pai, ne wan Nengee taigi en taki: “I, dyuka ye! Pe i mu go pai seefi yu á sabi”. “Dyuka” na a nen di den taa sama di nái tan a Busi Kondee, e teke fu kosi den bakapikin fu den lowe saafu. Da te den kai den “dyuka”, dati wani taki den sama fu Busi Kondee á sabi ná wan sani. Den don. Ma den á mu kai den “dyuka”, bika den a ná “dyuka”. Den na NDYUKA. Soseefi a ná ala Busi Kondee sama na Ndyuka sama. Ma na den Okanisi sama wanwan na Ndyuka sama. Den taa Busi Kondee sama na: Aluku, Paamaka, Saamaka, Kwinti, anga Matawai. Da efu den wani kai den wan nen, da meke den kai den “Ndyuka” efu “Okanisi” efu wan fu den taa nen di u kai a tapu ya. Soseefi efu wan sama meke wan buku tu, ne a kai den Okanisi, “dyuka”, da na wan sen gi en, fu di a á sabi taki a mu ondoosuku ibii foluku fosi, fa den nen fu den sidon, fosi a sikiifi wan sani fu den. Fu den di á sabi, wi á taki fu dati. Ma fu den di sabi, da den e du en fu du taawan sipesuutu pen, na den dati disi de gi. [Evert Koanting]. Zie: Ndyuka; Okanisi. Van: GE ? Etym.: Jew caca .
dyuku1 overg. ww. steken; doorboren. Di den tu man feti, ne wan fu den man teke a nefi dyuku a taawan ne en bee. Zie: sokoo; sutu. Van: AF. Etym.: jukka .
dyuku2 onoverg. ww. erg netjes gekleed gaan. A man dyuku te a kaba, weli en moi koosi anga en susu moi, ne a go a Foto. A dyuku te a kaba, ne a iti wan keti a neki.
dyunta overg. ww. ophopen, verzamelen. Mi dyunta ala den buku fu mi a wan ipi fu go towe. Zie: ipi. Van: IB. Etym.: juntar .
Dyusama znw. de Joden. Zie trefwoord: Dyu.
Dyuweiti znw. De Joodse wet. Zie trefwoord: Dyu.
© Copyright SIL 2003